Khi nghĩ tới Nhật Bản, người ta thường liên tưởng tới một siêu cường kinh tế, với mức thu nhập quốc dân tính theo đầu người thuộc nhóm các nước hàng đầu trên thế giới và không có người nghèo tồn tại ở quốc gia này. Chính bản thân Nhật Bản cũng luôn tự hào là quốc gia có 90% dân số thuộc tầng lớp trung lưu, các thành phố hầu như không tồn tại các khu ổ chuột như nhiều nơi trên thế giới. Điều đó đã được khẳng định. Song, những năm gần đây, ở Nhật Bản xuất hiện nhiều thanh niên đêm này qua đêm khác sống ở quán cafe internet (net cafe), biến phòng máy tính thành nơi ăn ngủ, sinh hoạt của mình. Đó là đặc điểm chung của những người vô gia cư mới mà báo chí Nhật gọi là “dân tị nạn net cafe”. Tại sao lại xuất hiện hiện tượng này, tại sao họ lại trở thành “dân tị nạn net cafe”? Lý do gì họ sử dụng quán net cafe làm nhà của mình? Đó thực sự là câu hỏi đặt ra trong suốt thời gian tôi lưu học tại Tokyo- Nhật Bản và chính đó là động cơ để tôi đọc, tìm hiểu tài liệu có liên quan trên intenet, xem những phóng sự trên truyền hình, đi thực địa tới ga Kamata- nơi được mệnh danh là thủ đô của những quán net cafe dành cho những người vô gia cư mới xuất hiện ở Nhật, để tìm hiểu cuộc sống “dân tị nạn net cafe”.
Cuộc sống của “cư dân tị nạn net cafe”
“Cư dân tị nạn net cafe” là những người không có công việc làm ổn định, lao động và hưởng lương theo công nhật, thu nhập thấp, không có khả năng thanh toán tiền nhà hàng tháng, không có bảo hiểm xã hội, hầu như phải sống qua đêm ở những quán cafe intenet.
“Cư dân tị nạn net cafe” luôn phải tính toán làm thế nào tiêu ít tiền nhất trong một ngày. Mức tối đa họ chi cho bữa ăn hàng ngày không vượt mức 1000 yen (10USD). Họ thường mua loại cơm hộp giá rẻ trong các siêu thị có giá khoảng 380 yen (3,8USD). Chia hộp cơm đó thành hai phần dành cho bữa trưa và bữa tối. Những lúc chỉ còn số tiền ít ỏi, họ chỉ dám mua một cái bánh humburge chia làm bữa sáng và tối để sống qua ngày. Lang thang ở những nơi công cộng để giết thời gian cho đến tối muộn, họ lưu trú ở những quán cafe để tiết kiệm chi phí sử dụng. Tại đây, họ bắt đầu tìm kiếm công việc ngày mai bằng cách đăng ký vào hệ thống “Công ty môi giới và điều phối việc làm theo ngày” để tìm việc làm. Nếu ngày mai họ không tìm được công việc và không có thu nhập để trả tiền sử dụng quán net cafe thì họ đành phải qua đêm trên những nghế đá ở công viên hoặc vỉa hè.
Lý do trở thành “cư dân tị nạn net cafe”
Lý do trở thành dân tị nạn cafe intenet rất đa dạng. Bên cạnh những trường hợp bị bố mẹ ngược đãi phải bỏ nhà ra đi từ bé, trở thành người lang thang thì đa số là từ các vùng nông thôn Nhật Bản đổ về Tokyo và Osaka với hy vọng tìm kiếm được công việc có mức thu nhập cao. Song có những lý do khác nhau nữa, như bị đuổi việc hoặc công ty bị phá sản dẫn đến tình trạng thất nghiệp. Trong hoàn cảnh khan hiếm công ăn việc làm tại Nhật trong những năm gần đây, họ không thể tìm được việc làm mới, do vậy họ không đủ khả năng thanh toán tiền thuê nhà và nhiều chi phí hết sức phức tạp khi thuê nhà tại Nhật nên họ phải gia nhập đội quân này, (tiền thuê nhà hàng tháng (yachin), tiền đặt cọc (shikikin), tiền lễ (reikin), tiền môi giới (chyukaitesuuryokin)], hoặc họ không có người đứng ra bảo lãnh để thuê nhà. Theo như số liệu của Bộ Y tế – Lao động Nhật Bản, 49% số người được hỏi cho biết, họ không đủ khả năng thanh toán tiền đặt cọc và những chi phí ban đầu cho việc thuê nhà, 28% thừa nhận không có mức thu nhập ổn định để trả tiền thuê nhà hàng tháng, 23% số người không tìm được người đứng ra bảo lãnh khi thuê nhà)
Sự suy thoái kinh tế đã buộc các công ty Nhật Bản phải cắt giảm chi phí lao động để trụ vững trong khó khăn. Ngoài biện pháp cho nhân viên nghỉ việc hoặc chấm dứt hợp đồng, còn xuất hiện khuynh hướng thay lao động nhân viên chính thức bằng hình thức lao động hợp đồng ngắn hạn, làm bán thời gian, lao động biệt phái… Đặc biệt, trong 10 năm gần đây, các công ty, xí nghiệp tích cực lựa chọn cách tuyển dụng lao động không chính thức vừa đơn giản vừa đem lại hiệu quả kinh tế cao hơn. Hệ quả là giảm tuyển dụng lao động chính thức, gia tăng lao động tự do, lao động biệt phái. Đây cũng là một lý do dẫn đến sự xuất hiện của “cư dân tị nạn net cafe”.
Lý do sử dụng quán cafe intenet làm nơi cư ngụ?
Nhiều quán net cafe ở Nhật Bản bắt nguồn từ những quán cafe truyện tranh manga, nơi những người yêu thích truyện tranh có thể ngồi hàng giờ để đọc truyện, thư giãn trong khi thưởng thức món đồ uống nào đó. Trong 10 năm qua, ranh giới giữa quán cafe internet và cafe đã mờ dần, khiến số lượng khách hàng tăng lên nhanh chóng. Tuy nhiên, lý do chính khiến quán cafe internet phát triển mạnh mẽ ở Nhật như vậy nằm ở những ý tưởng sáng tạo của các chủ quán. Nhận thức rõ ràng, hiện nay, hầu như chẳng có khách hàng nào tới cafe internet chỉ để làm những việc như kiểm tra email hay lướt web, các chủ quán đã không ngừng biến quán của mình thành địa điểm nghỉ ngơi, thư giãn hấp dẫn. Khi bước vào những quán cafe internet, đối với những khách hàng muốn có sự riêng tư, họ có thể được sử dụng những phòng riêng được ngăn bằng tấm vách. Trong phòng được trang bị những máy tính được kết nối Internet băng thông rộng tốc độ cao, họ có thể ngủ trên chiếc ngế dựa thoải mái êm ái. Được sử dụng chương trình game, truyện tranh, đĩa DVD, được phục vụ đồ uống nhẹ và xem tivi miễn phí. Trong quán có trang bị cả nhà tắm, nhà vệ sinh. Hơn nữa, vào thời điểm từ 22h trở đi, khách hàng chỉ phải trả chi phí rất hợp lý 1- 1.3USD/h. Họ nghỉ qua đêm chỉ mất khoảng 10-12 USD. Như vậy là rẻ hơn hẳn các khách sạn “hộp” loại bình dân nhất, rẻ nhất ở Nhật nơi có những căn phòng được “ngăn” thành ô nhỏ cho khách. Đó quả thật là một “Thiên đường” cho những cư dân tị nạn net cafe Như vậy dịch vụ miễn chê cộng giá cả hợp lý là nguyên nhân quyết định lý do họ sử dụng quán net cafe.
Ảnh hưởng tới xã hội Nhật Bản
Trong bối cảnh phân hóa giàu nghèo ngày càng sâu sắc trong xã hội Nhật Bản, quỹ phúc lợi chi phí hỗ trợ cho cuộc sống người nghèo ngày càng nhiều lên ảnh hưởng tới ngân sách quốc gia. Độ tuổi những cư dân tị nạn net cafe đa số là trẻ, thuộc độ tuổi lao động sung sức. Nếu được đào tạo và được tạo điều kiện việc làm thì đây là nguồn nhân lực mà Nhật Bản rất cần, nhất là trong bối cảnh lực lượng lao động ngày càng già hóa, và sự thiếu hụt trầm trọng nguồn lao động trẻ. Ở một khía cạnh khác, số lượng cư dân này tăng lên khiến thị trường lao động Nhật Bản sẽ biến động theo hướng xấu, làm mất đi ý chí phấn đấu, khát vọng trong công việc của giới trẻ.
Do đặc thù quan hệ công việc là theo ngày, nên cư dân net cafe thường gặp những người không quen biết. Hơn nữa, nhiều người do quan hệ với gia đình bị tan vỡ, nhiều trường hợp không còn giữ liên lạc với gia đình nên hầu như dẫn đến tình trạng bị cô lập trong cuộc sống và giao tiếp, dễ gây ra sự trầm cảm và các bệnh liên quan tới thần kinh, ảnh hưởng không nhỏ tới đời sống xã hội.
Cũng vì thường xuyên phải đối mặt với cuộc sống lang thang và sự thiếu thốn về kinh tế nên sẽ dẫn đến nhiều trường hợp có những hành vi xấu như trộm cắp. Đây chính là nguyên nhân dẫn đến những hành vi phạm pháp trên mạng và những vi phạm phát luật khác như copy đĩa DVD bất hợp pháp, gây ra mất ổn định trật tự an ninh xã hội.
Nguồn Viện nghiên cứu Đông Bắc Á